Skip to main content

Collectie van het Nederlandsch Schoolmuseum

 Collection
Identifier: UBA6

Scope and Contents

De Universiteitsbibliotheek beheert nu een belangrijk deel van de oorspronkelijke collectie van het Nederlandsch Schoolmuseum – de historische verzameling en het documentatiecentrum – alsook het naoorlogse archief van de instelling.

Het grootste deel van de collectie bestaat uit boekmateriaal. Het gaat in totaal om zo'n 98.000 banden (boeken en tijdschriften) uit de periode 1600-2000, waarvan 250 banden dateren uit de zeventiende en achttiende eeuw en 12.000 uit de negentiende eeuw. Circa veertig procent betreft schoolboeken voor het lager en middelbaar onderwijs, vooral van Nederlandse bodem, maar ook uit Frankrijk, Duitsland, Engeland, Rusland en Zweden. Alle schoolvakken zijn vertegenwoordigd en van de meeste publicaties zijn verschillende, opeenvolgende drukken voorhanden. Ook zijn er zo'n zevenduizend voornamelijk Nederlandse kinderboeken opgenomen; circa vijfhonderd ervan zijn negentiende-eeuws. Behalve school- en kinderboeken zijn er werken te vinden over pedagogiek, psychologie en didactiek, uiteenlopend van onderwijsgeschiedenissen tot opvoedkundige handboeken.

De collectie bevat 189 langwerpige kistjes met naar schatting 7500 lantaarnplaatjes van 8,2 × 8,2 cm. Het zijn glazen plaatjes (positief) met een zwart-witte, soms ingekleurde, afbeelding. Ze gaan over diverse onderwerpen en zijn bedoeld voor het schoolgebruik.

Het vak aardrijkskunde is vertegenwoordigd met 148 atlassen en 179 stokkaarten.

Aparte vermelding verdient de verzameling prenten en wandplaten:

  1. 178 centsprenten;
  2. 240 grote wandplaten (ca. 110 × 80 cm);
  3. 785 kleinere wandplaten (ca. 50 × 65 cm);
  4. 150 platenboeken (ca. 45 × 65 cm).

Het overige materiaal in de collectie beslaat zo'n twintig archiefdozen en betreft voornamelijk handschriftelijk materiaal, waaronder manuscripten, collegedictaten, getuigschriften, cahiers en memorabilia. Het naoorlogse archief beslaat vier verhuisdozen. Overgeleverd zijn onder meer de boekhouding, correspondentie en verslagen van de instelling.

Hoewel het Schoolmuseum in 1877 startte, is er veel materiaal te vinden van (ver) vóór die datum: men verzamelde met historisch besef.

Dates

  • ca. 1600-2000
  • Majority of material found within 1800-1965

Creator

Language of Materials

Diverse talen, waaronder Nederlands, Frans, Engels, Duits en Zweeds

Conditions Governing Access

De collectie is gedeeltelijk gedigitaliseerd en online raadpleegbaar via de Beeldbank van het Allard Pierson. Alleen de niet-gedigitaliseerde originele documenten worden ter inzage gegeven.

Conditions Governing Use

Niet-gecatalogiseerd boekmateriaal is alleen ter inzage in het UBA-Boekendepot IWO. Bij raadpleging is het Reglement voor de gebruikers van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam van toepassing. Reproductie en reproductierechtvergoedingen conform de Tarieven en Diensten Universiteit van Amsterdam.

Het materiaal wordt alleen ter inzage gegeven.

Biographical / Historical

In de tweede helft van de negentiende eeuw was er in Nederland op onderwijsgebied veel in beweging. De industrialiserende samenleving vroeg geschoolde mensen. Er was een forse toename van het aantal leerlingen. De kwaliteit van het onderwijs verbeterde: het werd zakelijker, minder moraliserend. Onderwijsgevenden hadden behoefte aan een plaats waar ze terecht konden om zich te oriënteren op nieuwe leer- en hulpmiddelen, of het nu een nieuwe taalmethode betrof of nieuwe schoolmeubelen. Ongetwijfeld geïnspireerd door de grote (eenmalige) onderwijstentoonstelling van 1860 wilde men een permanente tentoonstelling. Onderwijsorganisaties en enkele notabelen namen daartoe het initiatief. Zo opende in 1877 in Amsterdam het Nederlandsch Schoolmuseum zijn deuren met als doel 'den bloei en de ontwikkeling van het Nederlandsch schoolwezen te bevorderen door het verzamelen en voortdurend tentoonstellen van hulpmiddelen voor het onderwijs'. Later, na de eeuwwisseling, verschenen soortgelijke instellingen in Groningen (1908), Den Haag (1909) en Roermond (1917). Ondanks chronisch geldgebrek groeide het bezit voortdurend: uitgevers stuurden graag presentexemplaren, en particulieren en verenigingen deden schenkingen. Toen in 1965 het Schoolmuseum zijn deuren definitief sloot – om nog steeds onopgehelderde redenen –, was er een prachtige collectie opgebouwd van 98.000 titels.

Het Nederlandsch Schoolmuseum is twee keer van naam veranderd: in 1931 werd het Het Nederlands Museum voor Onderwijs en Opvoeding en in 1948 het Nederlands Centrum voor Onderwijs en Opvoeding.

Extent

98.000 items

Abstract in Dutch

Het Nederlandsch Schoolmuseum startte in 1877 met als doel nieuwe leer- en hulpmiddelen voor het onderwijs te verzamelen en beschikbaar te stellen. De collectie telt 98.000 banden uit de periode 1600-2000, waarvan 12.000 uit de negentiende eeuw. Zo'n veertig procent van het geheel bestaat uit schoolboeken voor lager en middelbaar onderwijs, vooral Nederlandse drukken. Alle schoolvakken zijn vertegenwoordigd, meestal met opeenvolgende drukken. Ook zijn er boeken te vinden over pedagogiek, psychologie en didactiek. Verder zijn er kinderboeken, (wand)platen en tijdschriften. Het schoolboek is een stille getuige van kennis, beelden, begrippen, ideeën, waarden en normen die in een bepaalde periode een rol spelen. Deze collectie bestrijkt een lange, aaneengesloten periode en dekt alle schoolvakken. Daarom is ze van grote cultuurhistorische waarde en onmisbaar voor onderzoek naar de geschiedenis van onderwijs en opvoeding.

Abstract in English

The 'Nederlandsch Schoolmuseum' (Dutch Schoolmuseum) opened in 1877 with the aim to collect new educational tools. The collection now consists of 98,000 books dating from 1600-2000, 12,000 of which were published in the 19th century and 175 in the 17th and 18th centuries. About 40% of the collection consists of Dutch textbooks for primary and secondary education. All school subjects are covered, often with consecutive editions. Besides this, there are books on pedagogy, psychology and didactics. There are also about 7000 children's books, wall charts and many periodicals. Textbooks are the silent witnesses of knowledge, images, concepts, opinions and standards that were predominant in the past. This collection covers a long and continuous period and all school subjects. As such, the collection is of major importance to understand history and culture in the Netherlands and indispensable for research into the history of education and teaching.

Physical Location

Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam

Other Finding Aids

  1. Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
  2. Catalogus van het Nederlandsch Schoolmuseum. Permanente tentoonstelling van leer- en hulpmiddelen bij het onderwijs, geopend 24 Dec. 1877 in het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam. Amsterdam, 1877.
  3. Catalogus van het Nederlandsch Schoolmuseum. Permanente tentoonstelling van leer- en hulpmiddelen bij het onderwijs. Amsterdam: Jan van Dokkum, 1898.
  4. Catalogus van het Nederlandsch Schoolmuseum. Permanente tentoonstelling van leer- en hulpmiddelen bij het onderwijs [...] 2 dln. Haarlem: Kleynenberg; Amsterdam: Jan van Dokkum, 1907-1912.
  5. De fichecatalogus van de school- en jeugdboeken (afgesloten 1965) is beschikbaar op de Onderzoekzaal.
  6. Beeldbank van het Allard Pierson.

Custodial History

Het Nederlandsch Schoolmuseum werd op 24 december 1877 geopend in een van de bovenzalen van het Paleis voor Volksvlijt aan het Frederiksplein in Amsterdam. Het bood een permanente tentoonstelling van leermiddelen voor lager en middelbaar onderwijs, ongeacht schooltype of denominatie. De collectie moest dus bij de tijd gehouden worden. De eigen middelen daartoe waren beperkt en subsidies bij lange na niet toereikend. Maar uitgevers stuurden presentexemplaren en Wolters uit Groningen stuurde zelfs alle nieuwe uitgaven. De regering schonk de verzameling leerboeken die deel had uitgemaakt van de Nederlandse inzending voor de Parijse wereldtentoonstelling uit 1878. Regelmatig werd onderwijzers en particulieren gevraagd oud en afgedankt materiaal te schenken ten behoeve van de zogenaamde Historische Verzameling. De collectie groeide zo fors dat de ruimte in het Paleis voor Volksvlijt snel te klein werd. In 1879 verhuisde het Schoolmuseum naar de Handelsschool op de Keizersgracht; hetzelfde gebouw waar ook de Paedagogische Bibliotheek van het NOG gevestigd was. In 1894 was de laatste verhuizing, die naar de Louise Bewaarschool, Prinsengracht 151. De benedenverdieping was toen nog de bewaarschool, maar in 1906 verdween die en kwam het hele gebouw beschikbaar.

In de jaren dertig ontwikkelde het Schoolmuseum zich meer en meer tot een studie- en documentatiecentrum op onderwijsgebied. De komst van leerstoelen in de pedagogiek, psychologie en didactiek aan de Nederlandse universiteiten maakte deze accentverlegging gewenst. Er werd begonnen aan een uitgebreid Repertorium, dat het hele gebied van pedagogiek, psychologie en didactiek moest omvatten. Het werd een bibliografie in kaartvorm met meer dan 50.000 titels van boeken, hoofdstukken en artikelen. Vanonder een dikke laag stof is dit systeem in 1992 tevoorschijn gehaald en weer beschikbaar gesteld voor publiek.

In 1940 kreeg het Schoolmuseum te kampen met een brand. Veel bleek te herstellen, en de catalogi en het Repertorium konden gered worden. In de school aan de Leeghwaterstraat – waarnaar het Schoolmuseum tijdelijk was overgebracht – sprong kort daarna een buis van de waterleiding, zodat men opnieuw kon beginnen met drogen en schoonmaken. Een aantal boeken draagt helaas nog de sporen van deze watersnood.

Met nieuw elan begon men in 1945 aan de consolidatie en uitbreiding van wat in de jaren dertig was begonnen. Vele schenkingen, ook uit het buitenland, deden het bezit (vlak voor de oorlog geschat op 60.000 banden) van de documentatieafdeling en de Historische Verzameling sterk toenemen. Financieel is de situatie van het Schoolmuseum nooit florissant geweest. Subsidies van gemeenten en de provincie Noord-Holland bleken voor de plannen steeds te krap.

In 1966 verhuisde het Schoolmuseum naar de Stiching Onderwijs Advies Centrum in Utrecht. Eind 1974 kwam de collectie in 2000 verhuisdozen naar de Universiteitsbibliotheek.

De eerste catalogus verscheen in 1877, meteen na de opening van het museum, de tweede in 1897. De laatste vermeldt van de circa 3500 boeken ook de verkoopprijzen. De herziene versie van 1907 telt circa 7600 nummers. In 1912 volgde een supplement met nog eens 2500 nummers. Daarna ging men over op een fichecatalogus. In 26 metalen documentatieladen, geordend op schoolvak en daarbinnen alfabetisch, is het bezit ontsloten. Drie laden met jeugdboeken maken er deel van uit. De link met het plaatsnummer is echter verbroken, want de boeken staan niet opgesteld volgens plaatsnummer. Ook is mogelijk enig materiaal bij verhuizingen verloren gegaan.

Immediate Source of Acquisition

Eind 1974 kwam de collectie als geschenk naar de Universiteitsbibliotheek. Daarna hebben voortdurend aanvullingen plaatsgevonden. Het Onderwijsadviescentrum in Utrecht stuurde regelmatig boeken op die men niet meer kon gebruiken.

Appraisal

De huidige collectie omvat niet de gehele oorspronkelijke verzameling van het Schoolmuseum. Ten tijde van de overdracht aan de Universiteitsbibliotheek zijn de realia van het Schoolmuseum in Utrecht achtergebleven. Deze kwamen terecht bij een afdeling van het toenmalige Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, de kiem van wat later het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam is geworden. In de jaren negentig is bovendien besloten de collectie in de Universiteitsbibliotheek te ontdubbelen. Alle doubletten (zo'n honderd van de in totaal 2000 verhuisdozen) zijn geschonken aan Het Nationaal Onderwijsmuseum. Later is daar de collectie van circa 7500 lantaarnplaatjes nog bij gekomen.

Van alle vakken die bij primair en secundair onderwijs gegeven werden, zijn in ruime mate schoolboeken voorhanden, meestal met de opeenvolgende drukken. De collectie is van groot historisch belang door dit brede spectrum, door de omvang en door de lange periode die ze bestrijkt. Schoolboeken zijn een spiegel van pedagogisch-didactische ontwikkelingen en evenzeer van de cultuur waarin ze zijn geschreven. Op school vindt georganiseerde cultuuroverdracht plaats en met schoolboeken valt te onderzoeken welke kennis, beelden, begrippen, ideeën, waarden en normen in een bepaalde periode een rol speelden. Een ander aspect is dat van het materiële boek, de boekgeschiedenis. Hoe verliepen productie en distributie van het schoolboek, welke illustratietechnieken werden er in de loop der tijd gebruikt en welke bindwijzen? In zijn soort is het een van de grootste collecties in Nederland.

Accruals

Incidenteel komen er schenkingen binnen.

Related Materials

In de Universiteitsbibliotheek zijn drie verwante verzamelingen aanwezig:

  1. De Paedagogische Bibliotheek werd in 1867 opgericht door het Nederlandsch Onderwijzers-Genootschap (NOG) en in 1882 in bruikleen gegeven. De collectie omvat 19.000 boeken – voornamelijk schoolboeken voor lager en middelbaar onderwijs – en 300 tijdschriftabonnementen. Het laatste supplement op de catalogus verscheen in 1908. De hele collectie is beschikbaar via de Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
  2. De Bibliotheek van het Nutsseminarium voor Pedagogiek werd in 1926 in bruikleen gegeven en omvat zo'n 3000 boeken, voornamelijk gericht op onderzoek van het lager onderwijs. Opvallend is de grote aandacht voor psychologie: 20% van het totaal. De hele collectie is beschikbaar via de Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
  3. De Bibliotheek van de ABOP werd in 1974 geschonken en omvat ruim 10.000 boeken en rapporten, die vooral gaan over lager en middelbaar onderwijs. Van alle discussies over onderwijsaangelegenheden tijdens de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog is hier de neerslag te vinden. De collectie heeft een eigen alfabetische en systematische fichecatalogus en is niet ingevoerd in de catalogus van de Universiteit van Amsterdam.

Separated Materials

Honderd verhuisdozen met doubletten uit het Nederlandsch Schoolmuseum zijn geschonken aan het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam, evenals 7500 lantaarnplaatjes.

Bibliography

  • Johannes Cornelis Bruijn. Het Nederlands museum voor onderwijs en opvoeding (Ned. schoolmuseum). 1877 – 24 december – 1937. Amersfoort, 1937.
  • A.E.M. Jonker. Monument van een edel streven. De voorgeschiedenis van het Nationaal Schoolmuseum. In: De school anno 7 (1989) nr. 4, p. 20-35.
  • J. Kingma. Schoolmuseum. In: Catalogus catalogorum ad collectiones Bibliothecae Universitatis Amstelodamensis pertinens. Amsterdam, 1982, p. 124-128.
  • Marjolein Kool. Een exempel uit het Nederlandsch Schoolmuseum. Een rekenschrift van een meisje uit 1600.
  • Berichten en mededeelingen van het Nederlandsch Schoolmuseum. Amsterdam, 1878-1930.
  • Berichten en mededelingen van het Nederlands Museum voor onderwijs en opvoeding. Amsterdam, 1931-1947.
  • Berichten en mededelingen van het Nederlands Centrum voor onderwijs en opvoeding. Amsterdam, 1948-1961.

General

De volgende collectieonderdelen kunnen aangevraagd worden met behulp van de catalogus van de Universiteit van Amsterdam: naslagwerken, boeken uit de periode tot 1900, kinderboeken, Russische en Zweedse schoolboeken.

Het naoorlogse archief, de dozen met handschriftelijk materiaal uit de – historische – verzameling van het Schoolmuseum en de prenten kunnen worden aangevraagd bij de balie van de Onderzoekzaal. Vermeld dient te worden: de signatuur.

De atlassen en stokkaarten kunnen ook aangevraagd worden bij de balie van de Onderzoekzaal.

Het niet-gecatalogiseerd boekmateriaal kan schriftelijk worden aangevraagd bij de collectiebeheerder. Vermeld dient te worden: Collectie Schoolmuseum, gevolgd door de gewenste auteur en/of titel.

Processing Information

Tussen 1974 en 1980 is uit beheersoverwegingen een aantal fysieke scheidingen aangebracht in de collectie van het Schoolmuseum: de oude drukken (boeken vóór 1800) en het niet-boekmateriaal (naoorlogs archief, handschriftelijk materiaal, prenten en wandplaten) zijn gescheiden van het overige materiaal en net als de atlassen en stokkaarten ondergebracht bij de Bijzondere Collecties. In de jaren negentig is voor het overige materiaal een onderscheid gemaakt tussen vóór en na 1900, en zijn de boeken geordend op auteursnaam. Sinds 1992 is het Repertorium weer publiek toegankelijk. Het is geplaatst in de Onderzoekzaal.

Circa 10.000 titels zijn gecatalogiseerd. De volgende collectieonderdelen zijn geheel beschreven: boeken en tijdschriften uit de periode tot 1900, kinderboeken, Russische en Zweedse schoolboeken en centsprenten. De boeken uit de categorie 'naslagwerken' zijn merendeels beschreven. Van deze titels zijn 4.730 banden gedigitaliseerd en full-text beschikbaar.

Het naoorlogse archief en de dozen met handschriftelijk materiaal uit de historische verzameling van het Schoolmuseum zijn niet geïnventariseerd.

Een onderdeel van de collectie van het Nederlandsch Schoolmuseum dat afzonderlijk zal worden beschreven, is de bibliotheek van D.J. Steyn Parvé.

Title
Beschrijving van de collectie van het Nederlandsch Schoolmuseum (1600-2000)
Author
R. Jansma
Date
2006
Description rules
International Standard for Archival Description - General
Language of description
Dutch; Flemish
Script of description
Latin
Language of description note
Nederlands

Repository Details

Part of the Allard Pierson Repository

Contact:
Oude Turfmarkt 127-129
Amsterdam 1012 GC Nederland