Skip to main content

Collectie van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG)

 Collection
Identifier: UBA56

Scope and Contents

De collectie beslaat in principe het gehele terrein van de geografie en de cartografie. Zij bestaat uit tienduizenden boeken en tijdschriften. Daarnaast is er een grote collectie kaarten en atlassen, die geïntegreerd is met de grote collectie kaarten en atlassen in de Bijzondere Collecties. Ook bevat de verzameling enige handschriften en foto's.

Chronologisch strekken de bibliotheek en kaartenverzameling zich uit over de periode vanaf circa 1550 tot heden. Enkele vroege Orteliusatlassen behoren tot het bruikleen en een aantal grote zeventiende-eeuwse atlassen, waarnaast ook de negentiende eeuw, de periode van het ontstaan van het KNAG, goed vertegenwoordigd is. Een parallel patroon is te ontdekken in de collectie losse kaarten.

Regionaal liggen er accenten op Nederland en de voormalige overzeese gebiedsdelen in 'de Oost en de West', maar in principe is de regionale spreiding breed en algemeen. Naast de zeventiende- en achttiende-eeuwse topografie beginnen in de negentiende eeuw de grote topografische kaartreeksen, zowel van Nederland (Topografische en Militaire Kaart) als van voormalig Nederlands Oost-Indië. Van de laatste zijn bijvoorbeeld de residentiekaarten beroemd om hun kwaliteit en originaliteit.

De thematische scope is breed en alle stromingen in de geografiebeoefening zijn vertegenwoordigd. Waterstaat (waterschapskaarten, rivierkaarten) is een oud en belangrijk thema evenals militaire cartografie, zoals belegeringskaarten en kaarten van veldslagen. Kaarten ten behoeve van het onderwijs (wandkaarten op stokken) zijn in groten getale aanwezig. Administratieve, economische, geologische kaarten getuigen van de opkomende thematische cartografie in de negentiende eeuw.

De bibliotheek bevat een grote hoeveelheid klassieke geografische werken, waaronder veel ontdekkingsgeschiedenis en koloniale geografie. Vooral sterk vertegenwoordigd zijn de negentiende en de vroege twintigste eeuw, de actieve periode van het genootschap bij uitstek wat de koloniale geografie betreft. Ook werken die getuigen van de nieuwe opleving van geografie als wetenschap in de negentiende eeuw, in Duitsland, Frankrijk, Engeland en ook Nederland, zijn in de bibliotheek rijk vertegenwoordigd. Meestal zijn ze aan het genootschap geschonken door zusterorganisaties of de auteurs zelf.

De collectie bevat een aantal deelverzamelingen, waaronder een collectie kaarten van de firma Fred. Muller & Co., bestaande uit 10.000 atlaskaarten uit circa 1570-1850, de collectie zeekaarten van het Bureau Hydrografie, merendeels daterend uit de negentiende eeuw, en boeken uit de 'koloniale boekerij' van J.K.W. Quarles van Ufford (1818-1902).

Dates

  • ca. 1550-heden

Creator

Language of Materials

Diverse talen, waaronder Nederlands, Engels, Latijn, Duits en Frans

Conditions Governing Access

Voor raadpleging is een bezoekers- of lenerspas van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam vereist.

Conditions Governing Use

Kaarten en atlassen worden uitsluitend ter inzage gegeven, evenals boeken van vóór 1850. Voor raadpleging van kaarten en atlassen van vóór 1801 is toestemming vereist van de collectiebeheerder. Dit geldt ook voor kwetsbare documenten van na 1800 waarvan vervangende reproducties of digitale beelden beschikbaar zijn.Bij raadpleging is het Reglement voor de gebruikers van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam van toepassing. Reproductie en reproductierechtvergoedingen conform de Tarieven en Diensten Universiteit van Amsterdam.

Biographical / Historical

Het Aardrijkskundig Genootschap, vanaf 1888 Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG), werd opgericht op 2 maart 1873. Het had als doel 'de ontwakende belangstelling in de aardrijkskunde aan te wakkeren, en daardoor de kennis te vermeerderen, waarvan onder andere de handel, scheepvaart, industrie, kolonisatie en emigratie de vruchten konden plukken'. Het genootschap maakte zich sterk voor het hoger onderwijs in de aardrijkskunde en stimuleerde en ondersteunde wetenschappelijk onderzoek. Daarnaast gaf het genootschap een eigen tijdschrift uit. Niet alleen Nederland gold als belangrijk onderzoeksterrein, het genootschap organiseerde ook expedities, met name naar de Indonesische Archipel. Ondernemende en invloedrijke wetenschappers, onderwijsmensen, auteurs van publicaties op het gebied van geografie, cartografie en reizen, leidende figuren uit kringen van marine en koopvaardij, politici en zakenlieden rekende het genootschap tot zijn leden. Beschermheer en actief lid was prins Hendrik der Nederlanden, de broer van koning Willem III.

Na de Tweede Wereldoorlog veranderde de koers van het genootschap aanmerkelijk, door het verlies van Nederlands Oost-Indië als handels- en onderzoeksgebied, en door verschuivingen in de geografiebeoefening zelf. De aandacht ging vooral uit naar de rol die het genootschap kon spelen voor het geografieonderwijs. Het ontstaan van de Kartografische Sectie van het KNAG, opgericht in 1958, en later zelfstandig geworden als Nederlandse Vereniging voor Kartografie, illustreert de toenmalige lossere banden tussen de geografie en cartografie in Nederland. Tegenwoordig groeien beide weer naar elkaar toe.

Ten behoeve van en dankzij deze activiteiten heeft het genootschap in de loop der jaren verschillende verzamelingen aangelegd. Vooral in de beginjaren verzamelde het genootschap veel kaarten en publicaties. Ook etnografische voorwerpen en wetenschappelijke instrumenten werden bijeengebracht.

Extent

ca. 60.000 items

Abstract in Dutch

Het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) zette zich vanaf 1873 in om de belangstelling in en de kennis van de aardrijkskunde te vergroten. Hiertoe werden enkele verzamelingen aangelegd, waaronder een bibliotheek en een collectie kaarten en atlassen. Beide werden in 1880 in beheer gegeven aan de Universiteit van Amsterdam. De collectie beslaat in principe het gehele terrein van de geografie en cartografie. Het accent ligt op Nederland en de (voormalige) overzeese gebiedsdelen. Onder de kaarten zijn vele hoogtepunten uit de geschiedenis van de cartografie vanaf de zestiende eeuw.

Abstract in English

From 1873 onwards the Royal Dutch Geographical Society (KNAG) dedicated itself to promoting the interest in and the knowledge of geography. In order to do this, a number of collections were started, including a library and a collection of maps and atlases. In 1880 both were given to the University of Amsterdam to manage. The collection essentially covers the entire scope of geography and map-making. The emphasis is on the Netherlands and (former) overseas territories. The collection of maps contains many highlights in the history of map-making from the sixteenth century onwards.

Physical Characteristics and Technical Requirements

Oude en kwetsbare kaarten en atlassen worden alleen in of met behulp van beschermende voorzieningen en in bijzijn van bevoegd personeel beschikbaar gesteld.

Physical Location

Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam

Other Finding Aids

  1. Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.
  2. Fichecatalogus: de systematische catalogus op de gehele kaartencollectie in de Bijzondere Collecties is beschikbaar op de Kaartenzaal.
  3. I. Dornseiffen. Catalogus der boeken en kaarten van het Aardrijkskundig Genootschap op 1 Juli 1878 ; [met] [1e]-5e vervolg. [I.] Catalogus. [1e] vervolg tot 24 Sept. 1878. 2e vervolg: 24 Sept. 1878-1 Jan. 1879. 3e vervolg: 1 Jan. 1879-1 Jan. 1880. 4e vervolg: 1 Jan. 1880-1 Jan. 1881. 5e vervolg: 1881. [S.l.] [1878-1882]. 6 dln.
  4. I. Dornseiffen (samenst.). Lijst der kaarten in bezit van het Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap op 1 januari 1887. Amsterdam: Stadsdrukkerij, 1887.
  5. C.P. Burger jr. Catalogus geographie en reizen van de Bibliotheek der Universiteit van Amsterdam. Eerste gedeelte. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1923.
  6. Inventaris van de collectie kaarten van de fa. Fred. Muller & Co., 1570-1850.
  7. Inventaris van de collectie zeekaarten van het Bureau Hydrografie, 1750-heden.

Custodial History

De eerste bibliothecaris van het Aardrijkskundig Genootschap, verantwoordelijk voor de bibliotheek en de kaartencollectie, was A. van Otterloo. Hij werd in 1877 opgevolgd door I. Dornseiffen. Aanwinsten werden met name verkregen door schenkingen van de leden zelf, Amsterdamse ingezetenen, instituten, maar ook door ruil met zusterinstellingen en vergelijkbare organisaties. Incidenteel bekostigde het genootschap zelf belangrijke acquisities. Onder de schenkers, bruikleengevers en legatarissen van substantiële collecties boeken en kaarten vinden we onder meer de namen van de Wed. Baars, J. Boelen, I. Dornseiffen, P.W. Janssen, J.B. Kan, P.W. Korthals, F. Muller, J.K.W. Quarles van Ufford, J.G. Schill, J.P. Six, J.T.F. Steenbergen, W.F. Versteegh, P.J. Veth en P.H. Witkamp.

Aangezien het KNAG geen eigen gebouw had, werden al zijn collecties bij andere instellingen ondergebracht. De bibliotheek en kaartencollectie werden tussen 1873 en 1881 bewaard in het gebouw van de Handelsschool te Amsterdam. In 1878 verscheen de Catalogus der boeken en kaarten van het Aardrijkskundig Genootschap op 1 juli 1878, samengesteld door I. Dornseiffen, gevolgd door enkele aanvullingen tot 1881.

Immediate Source of Acquisition

KNAG-bibliothecaris I. Dornseiffen en UB-bibliothecaris H.C. Rogge speelden een belangrijke rol bij de overdracht van de boeken en kaarten van het genootschap aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Het KNAG had een professionele instelling als beheerder nodig en de Universiteitsbibliotheek moest de nog jonge universiteit in korte tijd aan een goede, veelzijdige boekencollectie helpen, ook in geografisch opzicht. De bibliotheek en de kaartencollectie, bestaande uit ongeveer 2500 titels, werden in 1880 officieel en in 1881 daadwerkelijk in bruikleen overgedragen aan de Universiteitsbibliotheek. De groei van de collectie vond vervolgens met name plaats door schenkingen, maar ook door incidentele belangrijke aankopen van het KNAG. In 1976 werd de acquisitie door het KNAG officieel beëindigd.

Appraisal

De collectie is van grote betekenis voor wetenschappelijk onderzoek en heeft, met name wat betreft de oudere componenten ervan, ook een aanzienlijke cultuurhistorische waarde. De kaartencollectie bevat vele hoogtepunten in de ontwikkeling van de Nederlandse en Europese cartografie en geografie vanaf de zestiende eeuw. Daarnaast biedt de collectie een zeer volledig inzicht in de ontwikkelingen van de Nederlandse cartografie in de negentiende en twintigste eeuw.

Accruals

Behoudens de periodieke aanvullingen op lopende reeksen die het KNAG jaarlijks van verschillende instellingen ontvangt, wordt de collectie slechts incidenteel met schenkingen verrijkt.

Existence and Location of Copies

De collectie is deels gedigitaliseerd en raadpleegbaar via de beeldbanken:

  1. Beeldbank van het Allard Pierson
  2. Suriname 1599-1975

Separated Materials

De collectie van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap in de Bijzondere Collecties vormt een deel van de vele collecties die het KNAG tijdens zijn bestaan aan Nederlandse universiteiten en musea in bruikleen heeft afgestaan. Etnografische en biologische collecties werden bijvoorbeeld ondergebracht bij het Koninklijk Instituut voor de Tropen en het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden.

Het archief van het KNAG wordt bewaard in Het Utrechts Archief te Utrecht, toegangsnr. 74 (1873-1967) en toegangsnr. 296 (1967-1987). In de inventaris van het KNAG-archief uit 1873-1967 hebben inv.nr. 124-136 betrekking op de bibliotheek en kaartenverzameling in de Bijzondere Collecties.

Bibliography

  • A.A. Beekman (samenst. en inl.). Catalogus van kaarten, enz., betrekking hebbende op de oudere en tegenwoordige gesteldheid van Holland's Noorderkwartier, aanwezig op de tentoonstelling in het stedelijk museum te Amsterdam gedurende de maand September 1917. Leiden: Boekhandel en Drukkerij voorh. E.J. Brill, [1917]. - Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap.
  • A.A. Beekman (samenst. en inl.). Catalogus van kaarten, enz., betrekking hebbende op de oudere en tegenwoordige gesteldheid van Holland tusschen Maas en IJ, aanwezig op de tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam in September en October 1921. Leiden: Boekhandel en Drukkerij voorh. E.J. Brill, [1921]. - Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap.
  • Jan Beenakker, Jan Werner (samenst.). Van Alkmaar tot Grootebroek. Kaarten van negen oude Noordhollandse steden. Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam van 29 november tot en met 20 december 1991. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1991.
  • Paul van den Brink, Jan Werner (red.). Gesneden en gedrukt in de Kalverstraat. De kaarten- en atlassendrukkerij in Amsterdam tot in de 19e eeuw. Utrecht: Hes Uitgevers, 1989.
  • H.J.A. Homan, C. Koeman, J.W.H. Werner (samenst.). Het beeld der aarde. De Nederlandse schoolatlas 1880-1940. Catalogus van de tentoonstelling "Het beeld der aarde" in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam van 7 oktober tot en met 7 november 1985. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1985.
  • C. Koeman. Bibliography of printed maps of Suriname 1671-1971. Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1973.
  • A.H. Sijmons (samenst.). Amsterdamse kaartmakers 1544-1975. Catalogus van de Elsevierexpositie in samenwerking met de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam 2 oktober t/m 1 november 1975. Amsterdam: Elsevier, 1975.
  • Albert H. Sijmons (samenst.). Catalogue of atlases. Volume I: Atlases published before 1801. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1987. - In typoscript.
  • Jan W.H. Werner. Catalogus tentoonstelling Westeuropese steden in de 19e eeuw. Kaarten, plattegronden, panorama's. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1983.
  • Jan Werner. Inde Witte Pascaert. Kaarten en atlassen van Frederick de Wit, uitgever te Amsterdam (ca. 1630-1706). Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam, gehouden naar aanleiding van de voltooide restauratie van vijf monumentale wandkaarten 23 september - 4 november 1994. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1994. - Uitgegeven i.s.m. Canaletto, Alphen aan den Rijn.
  • Jan W.H. Werner (eindred.), Guus J. Borger (red.). Strijd om de ruimte in kaart. Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek Amsterdam, georganiseerd in het kader van het Congres Geografie 2000. 2 november-20 december 2000 ; met tekstbijdragen van Kim Bierhoff e.a. ; [Engelse vert.: Nancy Smyth van Weesep ; fotogr.: Katja Turunen e.a.]. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek Amsterdam ; Utrecht: Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, 2000. (Kartografie in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam; 7).
  • J.W.H. Werner. De kaarten- en atlassencollectie van het KNAG in de UB Amsterdam. In: Kartografisch Tijdschrift 23 (1997) 3, p. 21-34.
  • [Inventaris Athlas Royal]. Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, [s.a.].
  • C. Koeman. Collections of maps and atlases in the Netherlands: their history and present state. Leiden: Brill, 1961, p. 183-186.
  • E. Pelzers. Inventaris van het archief van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap 1873-1967. Utrecht: Rijksarchief Utrecht, 1990. (Inventaris 74).
  • R. Schrader. Honderd jaar Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap 1873-1973. Amsterdam: Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, 1974. (Geografisch Tijdschrift, Nieuwe reeks; VIII, 4).

General

De boeken kunnen worden aangevraagd met behulp van de Catalogus van de Universiteit van Amsterdam.

De handschriften kunnen worden aangevraagd bij de balie van de Onderzoekzaal. Vermeld dient te worden: de signatuur.

De kaarten en atlassen kunnen ook worden aangevraagd bij de balie van de Onderzoekzaal.

Processing Information

Van meet af aan is gewerkt aan de ontsluiting van de collectie. De door I. Dornseiffen samengestelde Catalogus der Boeken en Kaarten van het Aardrijkskundig Genootschap op 1 juli 1878 werd tot 1882 aangevuld. In de loop van de twintigste eeuw werd de gehele kaartencollectie van de Bijzondere Collecties ontsloten middels een systematisch geordend kaartsysteem. De collectie van het KNAG is volledig in dit systeem opgenomen.

De boeken en atlassen van het KNAG zijn daarnaast ontsloten via de catalogus van de Universiteit van Amsterdam. Aan de ontsluiting van de kaarten in diezelfde catalogus wordt momenteel gewerkt. De herkomst van de stukken wordt hierbij wel vastgelegd, maar is nog niet zichtbaar voor het publiek.

De volgende deelcollecties van het KNAG zijn tevens afzonderlijk beschreven:

Een selectie van belangrijke en opmerkelijke kaarten uit de collectie van het KNAG is gedigitaliseerd en beschikbaar via de Beeldbank Allard Pierson. Ook zijn enkele kaartbladen van Suriname en Guyana raadpleegbaar via de beeldbank Suriname 1599-1975.

Title
Inventaris van de collectie van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) (ca. 1550-heden)
Author
J.W.H. Werner
Date
2007
Description rules
International Standard for Archival Description - General
Language of description
Dutch; Flemish
Script of description
Latin
Language of description note
Nederlands

Repository Details

Part of the Allard Pierson Repository

Contact:
Oude Turfmarkt 127-129
Amsterdam 1012 GC Nederland